Of bölgesine İslamiyeti getiren, medreseler kuran maraşlılar

Of'a İslamiyeti yayan Maraşlılar

Of, Fatih Sultan Mehmet tarafından Müslüman Türklerin eline geçtikten sonra uzun süre Müslüman Türk yerleşmesine sahip olmamıştır. Ancak uzun bir süre Of ve çevresine ilk yerleşen Müslüman Türkler asker kökenli olduklarından Of’un ilk Türk isimleri yeniçeri askeri ocaklarından olan Baltacı ve Solaklı olmuştur. 1461 yılından 1515 senesine kadar geçen sürede Of’ta Müslümanlaşma oranı yüzde 2 civarlarında olacak, 1554 yılında yüzde 12 ve 1583 yılında yüzde 24 olacaktır. Of’a İslamiyet’in yayılmasına etkili olan Maraşlı hocalar ise 1583 yılından önce geldiği düşünülürse onların yaptığı irşat faaliyetleri ile Of’un Müslümanlaşma süreci başlamış olacaktır. Bu nedenle Of’taki ilk Müslüman din âlimleri olarak Of’a gelen ve burada ömürlerini tüketerek artık Oflu olan bu âlimleri Of’un ilk âlimleri olarak kabul etmek yerinde olur. Bu nedenle bu âlimler hakkında bilgilerin verilmesi yerinde olur. Of’ta İslamiyet’in yayılmasında en etkili olan şahıslar, Maraşlı din âlimi, üç kardeştir. Bu üç kardeş hakkında çeşitli görüş ve efsaneler vardır. Bunlardan biri olan ve Hasan Umur’un Karakaşoğlu Ahmet Efendi’den naklettiği bir rivayet şöyledir : “… Güya büyük Halife Hz. Ömer zamanında İslam ve Hıristiyan dinler arasında bir mübahese dolayısıyla Halife Ömer ile İstanbul İmparatoru arasında yapılan muhabere ve verilen karar üzerine Medine’i Münevvere’ye gönderilecek iki Hıristiyan din âliminin Trabzon’dan gönderilmeleri, imparator tarafından münasip görüldüğünden, Trabzon kralına yazılmış. O da o zamanların en büyük Hıristiyan din âlimlerinin bulunduğu Of kazasından seçilmelerini uygun görmüştür. Trabzon kralı, seçtiği Hıristiyan iki din âlimini İstanbul’a gönderirken bu iki âlimin büyük meziyetlerinden bahsederek İmparatorun dikkat nazarını çekmişti. Nihayet bu iki Of’lu din âlimi, Medine’ye Halifenin huzurlarına varınca, sade hayatını, büyük ve hudutsuz adaletini, Müslümanlar üzerine şefkat, kafirler üzerine muhapetini görünce mubahaseye girişmeden meziyetlerine hayran oldukları Müslüman dinini tereddütsüz kabul etmişlerdir. Ancak bu durum karşısında memleketleri olan Of’a dönmeyip suyu, havası Of’a çok benzeyen Maraş’a gelip yerleşmişlerdi.

Bin sene kadar sonra (Hz. Ömer devri 634-644 yılları arasında olduğuna ve Maraşlı köyündeki Saçaklızade Osman efendinin mezarında ölüm tarihi 1545 olduğuna göre (900. yılından daha az olması gerekir) bu iki zatın ahfadından ve İslam dini alimlerinden iki zata rüyalarında dedelerinin çıktığı Of kazası halkının Hidayeti Rabbaniye ye erişmeleri Of’a gitmelerine bağlı bulunduğu bildirilince onlar da Of’a geldiler. Pek az istisnayla Of halkı İslam diniyle şereflendi. Bu üç Maraşlı âlimden birisi Paçan (Maraşlı) köyünde vefat edip oraya defnedildi. Birisi Of’ta şimdiki Eskipazar da büyük cami önünde defnedildi. Ötekisi memleketine dönerken Of’un daha yakınlarında vefat etmiştir.” Hasan Umur’dan yukarıdaki rivayeti aktardıktan sonra Of’ta çıkan ilk gazetelerden biri olarak Ali Rıza Günaydın’ın çıkardığı Of gazetesinin 29.1.1981 tarihli 55. sayısında “Çaykara’da Osman Hoca’nın Mezarı Onarıldı” başlığı ile şu bilgiler bulunmaktadır. “Çaykara’da İslamiyet’i yayan ve Çaykara’nın Maraşlı köyünde yatan Maraşlı Osman Efendinin kabri onarıldı. Bundan 542 yıl önce (1439 yılına denk gelir ki az sonra açıklanacağı gibi bu tarihin yanlış olması gerekir) Maraş ilinde Çaykara’nın Maraşlı köyünde (=eski ismi Nefsi Paçan) gelerek Çaykara ve Of havalisinde İslamiyet'i yayan Maraşlı Osman Efendi’nin kabri köylüler tarafından yeniden inşa edildi.”

Maraşlı köyünde Maraşlı Osman Efendi Camisinin imamı Hacı İbrahim Ulusoy (1981 yılında) aynı sayılı gazeteye şu açıklamayı yapmıştı. “Fatih’in Trabzon’u alışından 22 sene sonra öldüğü (1483 yılına denk gelmektedir) ölmeden 10 yıl önce (yani 1473 yılı) bu köye gelebileceğini ve burada İslamiyet’in yayılması için büyük çaba sarf ettiğini belirtir.” Daha sonra da “Maraşlı Osman Efendi hakkında kesin bir belge elimizde yoktur. Ancak büyüklerimizden bize intikal eden bilgilerin değerlendirilmesi sonucu bazı bilgiler elde edindik. Planını çizdiğim ve yaptığım bu türbenin masrafları köy halkı tarafından karşılandı” demektedir. Osman Efendi başka bir kaynakta Maraşlı Şeyh Osman Efendi olarak geçer. Aynı kaynakta “Osman Efendi, Trabzon’a gelerek Of bölgesinde henüz Hıristiyanlığını sürdüren halkın Müslümanlığını sağlayan ve mezarı Çaykara’da (Maraşlı köyünde) ziyaret yeri olan bir din adamı” olduğu yazılıdır. Adı geçen âlim, Maraşlı olduğuna göre Maraş il yıllığına bakılması gerekir. Orada bu konu ile ilgili şu bilgiler bulunmaktadır. SAÇAKLI ZADE OSMAN EFENDİ (1484-1541) Maraş’ta Saçaklı ailesindendir Maraş’ta yetişip ilim tahsil etmiş, zamanın müderris (Profesör) ve ilim adamlarından icazet (diploma) almıştır. Of-Çaykara Yente Köyündeki Fındıklı ailesi kendilerinin Maraşlı Saçaklızade Osman Efendi’den geldiklerini aile tarihlerinde ifade ettiklerine göre Maraş’taki Saçaklızadeler ile Of’taki Fındıkoğulları aynı aileden olması gerekir. Saçaklızade Osman Efendi; Of ilçesi, özellikle Paçan köyü ve çevresinde misyonerce çalışmaları sonucu bura halkına, İslamiyet’i kabul ettirmiştir. Çevresinde çok derin izler bırakan Saçaklızade, Paçan Köyünde vefat etmiş ve köy cami önünde türbesi yapılmıştır. Paçan köyü, bu yüzden “Maraşlı” adını almıştır. Maraş il yıllığında bu bilgiler verildikten sonra Maraşlı camisinin resmi vardır. Bu resimde Osman Efendi’nin türbesi de yer almaktadır. Resmin alt yazısında bu kitabenin sözleri yer almaktadır.

“Of’a İmam-ı İslam-ı getirdi Kemalin menbaı Mer-aşlı Osman

Ne kutsi kudrete malikti hayret, boyun eğmişti bir görmede ruhban

Dokuzyüzaltmış idi hicri yıl onu rahmetlere garketti Rahman”

RESİM Maraşlı Saçaklızade Osman Efendi’nin Mezarı

Trabzon’un en eski tarih kitaplarından biri olan “Trabzon Tarihi”nin 96. sayfasında Şakir Şevket şöyle yazar: Şakir Şevket, “Maraş ulemasından Osman Efendi namında bir zat, Bayburt tarikıyle her nasılsa düşerek, biraz tazyik olunmuş ise de, rehber-i hidâyet-i ilahiye ile en mu’teber papazları iskât ve ilzâma muvaffak olarak ahâlinin ve papazların ekserisi kabûl-ı dîn-i mübîn eyledikleri mukayyerdir” der. Bu yazının günümüz Türkçesi şöyledir: “Fetihten 200 sene sonra, yani 960 (Hicri) tarihine kadar 1661 yılına) hepsi Rum milletinden olduğu halde Maraş ulemasından bir zat, Bayburt yoluyla her nasılsa oraya düşerek, biraz baskı olmuş ise de doğru yolu göstererek, yörenin en saygın Papazlarını bile hidayete erdirme başarısı göstererek halka ve papazlara İslam dinini kabul ettirmiştir.” Aynı yazıyı, aynı cümlelerle Karadenizli Kemal belirtmiştir. Şakir Şevket’ten sonra yazılan Ansiklopedilerdeki Of maddelerinde Şakir Şevket’in yukarıdaki cümleleri genel olarak aynı yer alır .Ancak burada genel bir yanlış vardır. Çünkü Of ve çevresinin İslamiyet ile hidayete ermesi konusunda Maraşlı ulemaların Of ve çevresine gelme tarihi yaklaşık 1550’li yıllarda olsa gerek. Çünkü Of ile ilgili nüfus istatisklerinde Of ve çevresinin İslamiyet’le irşat olmaya başladığı tarihlerdir. 1515 yılında yüzde 2 civarlarında Müslüman nüfusa sahip Of’ta 1554 yılındaki nüfus yapısında Müslüman aile oranı yaklaşık yüzde 7 civarında ve 1554 yılında ise yüzde 9 civarına ulaşmaktadır. Ancak 1583 yılındaki tahrir defterlerinde bu oranın Of ile ilgili nüfus bölümünde belirtilmiştir. Ayrıca Hanefi Bostan’ın araştırmalarına göre Of’un nüfus yapısında 1681’de yüzde 98 civarında Müslüman Türk varlığına ulaştığı kaydedilmektedir. Bir rivayette Maraşlı Osman Efendi’nin dedeleri Paçanlı imiş. Müslüman oldukları için Hıristiyanlar tarafından kovulmuşlar. Yüz elli yıla yakın Maraş’ta kalmışlar. Maraşlı Osman Efendi, dedesinden kalma kitaplar arasında, Paçandan geldiklerini öğrenmiş ve Paçan’a gitmeye karar vermiş. İki kardeşi ile birlikte yola koyulmuşlar. Maraşlı Osman Efendi, Bayburt yoluyla Paçan’a, kardeşlerden biri Yente’ye, biri de Eskipazar’a yerleşmiş. Paçanlıların hepsi Osman Efendi’nin tebliği ile Müslüman olmuşlar. Daha sonra civar köyler, bütün Çaykara ve Of bölgesindeki Hıristiyanlar Müslümanlığı kabul etmişler.” Ancak yukarıdaki bilgiler, Maraşlı Osman Efendi’nin Paçan köyündeki mezar taşındaki ölüm tarihi olan 1583 tarihine uygun düşmemektedir. Çünkü 1554 tarihli Tapu-Tahrir defterlerinde aynı köyde Osman adında bir Müslüman’a rastlanmamaktadır.1584 tarihinde bugünkü Çaykara ilçesi sınırları içinde kalan köylerdeki toplam Müslüman nüfus aile sayısı 70 iken, 1583 yılında bu sayı birden 921 kişiye çıkmaktadır. Bu duruma göre eğer Maraşlı Osman Efendi gerçekten irşat etmiş ise bu ölüm tarihinin mutlaka 1554 tarihinden sonra olmalıdır. Ancak bu konudaki bilgiler çelişkidir. Tapu-Tahrir Defteri kayıtlarından anlaşıldığına göre bugünkü Çaykara ilçesi dâhilinde 1486, 1515, 1520 yıllarında beşer kişi ve 1554’te 70 kişi, 1583’te 921 kişilik aile reisinden oluşan bir Müslüman topluluğu görülmektedir. 16. asrın sonlarında 1000 kişiye yaklaşan Müslüman nüfusun büyük ekseriyetle dışarıdan geldiği arşiv belgelerinden anlaşılmaktadır. Geriye kalan az sayıdaki Müslüman, bölgenin yerli halkı olduğu ve bunların ihtida ederek Müslüman oldukları görülmektedir. İlk Tahrir Defterlerinde görülen Hıristiyan Türk grupların zaman içinde azaldıkları gözden kaçmamıştır. Muhtemelen Müslüman olanlar bu Hıristiyan Türk topluluklarıdır.

Ancak bu arada Hanefi Bostan’ın şu bilgilerini de aktarmak gerekir:

“ Maraşlı Şeyh Osman Efendi ile ilgili bilgilere rastlanmaması, Onun Çaykara bölgesine gelmediğini göstermez. Çünkü bugün Çaykara, Dernekpazarı ve Of ilçelerinde yaşayan halk arasında nesilden nesile aktarılan Osman Efendi ve kardeşleri ile ilgili bir rivayet vardır. Bu rivayeti inkâr etmek veya görmemezlikten gelmek mümkün değildir. Ancak Hicri 960’ta bugünkü Çaykara ilçesine bağlı Paçan (Maraşlı) köyünde vefat eden Osman Efendi ile kardeşlerinin Çaykara, Dernekpazarı ve Of ilçelerinde İslamiyet’i yaydıkları rivayetine ihtiyatla bakmak gerekir. Zikredilen tarihin hemen akabinde yapılan nüfus ve arazi sayımında büyük oranda bir ihtida (Müslümanlaşma) hareketine rastlanmamaktadır. 1583 tarihli sayım defterlerinde ise bugünkü Çaykara ilçesi köylerinde Müslüman topluk içinde görülen büyük nüfus artışı, ihtida yoluyla olmayıp, Osmanlı’nın muhtelif sancaklarından gelen Müslüman Türklerden kaynaklandığı tarafımızdan ortaya konmuştur.” Yente’deki bir sülale olan Fındıkoğulları sülalesinin yaşlılarının verdiği bilgiye göre Maraşlı Osman Efendi’nin Yente’deki kardeşinin soyundan geldiklerini belirtirler. Bu açıklamalar verildikten sonra Maraş’a dönmek gerekir. Maraşlı ünlü tarihçi Dr. Yalçın Özalp ile birlikte hazırladığımız bu konu ile yazıdan bazı pasajlar vermek isterim: “Milattan çok önceleri atın süratinden, demirin teknolojik üstünlüğünden faydalanarak Orta Asya’dan kopup gelen ve Anadolu’da büyük bir uygarlık meydana getiren Eti Türk’lerini takiben bir çok Türk boyu ve oymakları tarafından işgal edilmiş bulunan Karadeniz kıyılarında uygarlık tekamülünü tamamlayan Etrüksler Anadolu-Girit yoluyla Roma uygarlığını meydana getiren, Karadeniz kıyılarında yaşayan Türkler, Fatih Sultan Mehmet Han’ın Trabzon Rum devletini tarihten sileceği tarihe kadar Rum vahşetin altında yaşadılar. Trabzon Rum devletinin hakimiyeti altında bulunan bu topraklar İslam’ı yaymak için Fatih’ten önce ve sonra şeyhler, dailer, dervişler yoğun bir faaliyete girmişlerdi. İşte bu manevi ordunun erlerinden biri de Kahraman Maraş’ta Evliyaullah’tan sayılan Merhum Saçaklı Mehmet Efendinin kardeşi Merhum Osman Efendi idi. Of halkının Maraşlılar tarafından hidayete kavuşturulduğu kesin delillerle bellidir. Ancak Maraşlıların Of’a ne zaman geldiği Maraşlı köyündeki mezarın hangi kardeşe ait olduğu kesin delillerle belli değildir. “Kahramanmaraş Dergisi Yıl 2 Sayı 2 Sayfa 58-61. Konu ile ilgili resimleri Numan Bakkaloğlu’nun bana verdiği resimlerden sağlanmıştır. Burada resimdeki mezar kitabesinde 960 Hicri (1661 Miladi) yılı var iken Maraş yıllığında 1541 olarak ölüm tarihi verilmekte, eski Maraşlı camii imamı, Hacı İbrahim Ulusoy, 1439 tarihini vermektedir.

Sonuç olarak üç aşağı beş yukarı 16. yüzyılda Maraşlı Saçaklızade Osman Efendi kardeşiyle ya da kardeşleri ile Maraş’tan Of’a geldiği ve burada halkını İslam’la nurlandırdığının gerçek olduğudur. Maraşlı Saçaklızade Osman Efendi Of’a geldiği zaman tek değildi yanında biri kardeşi olmak üzere iki kişi daha vardı. Bunlardan birinin adı Hasan Efendi olduğu kesindir. Of Kültür Yardımlaşma Derneğinin 1977 yılında Yayınlanan “Of Yayınları” adlı kitapta Maraşlı Hasan Efendiden bahsedilir. Aynı kitabın 68. sayfasında Maraşlı üç kardeşin Maraş’tan gelerek dini eğitim verdiklerini yazar. Bu kardeşlerin ikisinin bu günkü Çaykara’da Hasan Efendi’nin de Of’ta mezarı bulunduğu bu mezar bugün yatır haline getirildiği, hatta bununla ilgili birkaç olağanüstü olay rivayetleri yazılıdır. Maraşlılar, Of ve Çaykara’da tamamı Rumca konuşan halkın bulunduğu köylerde, İslamiyet’i yaymaya hareketlerine geçmişlerdir. Bütün eski yeni ve yerli, yabancı kaynakların belirttiğine göre, kısa zamanda çok büyük işler başarmışlardır. Özellikle 1515 yılında Of’ta Müslüman nüfus oranı yüzde 2,5 iken, 1554’de yüzde 12 ve 1583’te yüzde 24’de çıktığına göre Maraşlıları 1554 öncesinde burada oldukları şüphe götürmez. Öyle ki Maraş İl Yıllığında da Osman Efendi’nin Ölüm Tarihi 1541’dir. (Maraş İl Yıllığı s. 134). Maraşlı Köyünün 1981’deki İmamının, Osman efendi ölmeden on yıl evvel köyüne geldiğini belirttiğine göre Osman Efendinin 1531 yıllarında Of’a geldiği istatistik bilgileri yardımı ile doğruluk kazanır. Çünkü 1515 yılında yüzde 2 nüfus vardı. Onların da asker olması gerekir. Askerler, hakim oldukları toplum üzerinde baskı unsuru olduklarına göre, onların bir faaliyeti söz konusu olamaz. Anadolu’dan göç ettirildi dense o da sağlıklı değil çünkü Of’un alındığı tarih olan 1461 yılı ile 1515 ve 1554 yılları Osmanlı İmparatorluğunun en parlak zamanıdır. 1461 de 1515’e kadar hiç göç olmadığı halde ondan sonra neden Müslüman nüfus oranı çoğalmıştır. Halbuki 1461 ve 1515 arasında Of’un sağında ve solunda olan Rize ve Sürmene’ye sürekli göçler olmuşta, orada kalan Of’a neden olmamıştır? (Çünkü bu tarihlerde Otlukbeli ve Çaldıran savaşını Osmanlılar kazanmış, Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri çökmüş, Şah İsmail, Yavuz’a yenilmiştir. İşte bunlardan Osmanlılar, eline geçen doğudaki Müslüman Türkleri Hıristiyanların çok olduğu bölgelere yerleştirmişlerdir.) Oysa Of, fazla kalabalık değildi göç olmadığından yada çok az olması dolayısıyla ille de birilerinin bu halkı İslamiyet’le nurlandırmış olması gerekir ki bu da Maraşlılardır.” Maraşlılar konusunun sonuna gelindiği için Maraşlı Tarihçi Yalçın Özalp’tan da bahsedilmesi gerekir. Kahramanmaraş dergisinin 2, yıl 2. sayısında 61. sayfada birlikte hazırladığımız Saçaklızade Osman Efendi adlı makalede Paçan köyüne Maraşlı adının verilmesinde çok duygulandığını ve Maraşlıların Of ve Çaykara’yı “Kardeş Şehir” ilan etmek istediğini belirtir. Biz de aynı kanıda olduğumuzu belirtmeliyiz. Of Kültür Yardımlaşma Derneğinin 1977 yılı yayınında Maraşlı Hasan Efendi’den bahsedilmektedir. Maraşlı üç kardeşin Maraş’tan gelerek bölgeye dini eğitim verdiklerini yazar. Bu kardeşlerden ikisinin, bugünkü Çaykara ilçesinde, Hasan Efendi’nin de Of’ta mezarı bulunduğunu, bu mezarın bugün yatır haline geldiğini belirtir. Of’ta Eskipazar camisinde Maraşlı Hasan Efendi’ye ait yatır olarak kabul edilen mezar vardır. Maraşlı Hasan Efendi olarak bilinen bu âlim hakkında şunlar Of’ta rivayet edilmektedir:

“1-Rize-Trabzon yolunun açma çalışmaları sırasında dozer ile mezara vurulmuş ancak mezar yerinden oynatılamamıştır. Yol şefi olan mühendis ısrar edince yine dozerle bir şey yapılamamış sonra mühendisin kendisi dozeri kullanmasına rağmen bir şey olmadığı gibi kendisinin anında felç olması.

2- Birinci Dünya Savaşı sıralarında Osmanlı İmparatorluğu subayları tarafından Kavak camisine atların doldurulması ve caminin at ahırı yapılması sonucu komutanın çıldırması ve mezarı göstererek “ne yaptı ise o yaptı” demesi.

Bu konuda elde kesin bilgiler yoktur. Ancak halk dilinde dolaşan bu söylentilerin yanında her Salı günü bu mezarın ziyaret edildiği bir gerçektir.”

Bu üç kardeş Maraşlıdan sonra Trabzon’a ve özellikle Of ve Çaykara’da Maraşlıların, Elbistanlıların yerleştiği görülür. Hatta bugün de Maraş Elbistan’da Abdikoğulları olduğu gibi Of’ta da Abdikoğulları vardır. Yüzyıllar sonra iki ayrı yerdeki sülale birbirlerini yeni tanımıştır. Ayrıca Trabzon’un en geniş ve işlek caddesinin Maraş Caddesi, Çaykara’nın büyük köylerinden birinin Maraşlı köyü olması aradaki bağı daha da kuvvetlendirmektedir.